ضرورت بازنگري در آموزش نظم رعايت انضباط چگونه ميسر مي شود

... اوصيكما و جميع ولدي و اهلي و من بلغه كتابي بتقوي الله و نظم امركم...
    .... من شما و همه فرزندان و كسانم را با هر كه نامه ام به او مي رسد سفارش مي كنم به تقوا و ترس از خدا و نظم و ترتيب امرتان...
    (بخشي از وصيت امام علي (عليه السلام) در آخرين ساعات عمر مباركشان)
    يك انسان مهم در آخرين لحظات زندگي و در آخرين وصاياي خود، قاعدتاً بايد به ارزشمندترين نكته سفارش كند. آيا تا به حال به اين نكته مهم توجه كرده ايد كه چرا امام اول شيعيان در واپسين ساعات عمرشان بعد از تقواي الهي به داشتن نظم در امور تاكيد مي كند؟
    اهميت و ضرورت وجود نظم و انضباط در دوره هاي مختلف زندگي بر كسي پوشيده نيست. پرداختن به اين امر مهم و ضروري از دوره هاي اول زندگي به روش هاي مختلف توسط والدين و گاهي مهدكودك ها (در حد بضاعت) صورت مي گيرد. اما آنچه كه در اينجا مطرح مي شود اين است كه نظام آموزشي كنوني ما از دوره آمادگي تا پايان دوره متوسطه چقدر و چگونه به اين مهم پرداخته است. مقوله نظم انضباط به عنوان يكي از عوامل مهم در جهت توسعه كشور مي باشد و به نظر مي رسد بررسي و پژوهش در اين زمينه از اهميت خاصي برخوردار است. به ويژه اين كه نقش تعليم و تربيت و آموزش و پرورش در اين زمينه بايد مورد توجه قرار گيرد.
    يكي از وظايف نهادهاي تربيتي اين است كه به تدريج افراد و نسل هاي آينده را براي زندگي اجتماعي و دروني كردن قوانين آماده كنند. مدرسه به منزله يكي از مهم ترين اين نهادها نقشي اساسي در اين مورد ايفا مي كند. مدرسه اولين نهاد تربيتي است كه كودك بعد از خانواده به آن قدم مي گذارد و در همين محيط با مفهوم انضباط به مثابه يكي از اصول زندگي آشنا مي شود. اما بايد به اين نكته توجه داشت كه طرز فكر كودكان و نوجوانان از واژه انضباط با برداشت بزرگسالان از آن متفاوت است. اصولانظم و انضباط بزرگسالان براي دانش آموزان يك سلسله دستورها و قواعد سخت و دست وپا گير است كه در قالب جملاتي مانند «اين كار را بكن» و «آن كار را نكن» به آنها تحميل مي شود!
    اما به راستي انضباط چيست؟ چگونه اعمال مي شود؟ آيا تعريف خاصي براي آن وجود دارد يا نه؟ روان شناسان هنوز به نظر جامع و كاملي در مورد انضباط و چگونگي آن نرسيده اند و هر فردي آن را به دلخواه تعريف مي كند. اما ساده ترين تعاريف از انضباط هم داراي مفاهيمي به عنوان قانون هستند كه بيشتر از بيرون اعمال مي شود. درحالي كه اولين گام براي شكل گيري انضباط در افراد دروني كردن آن است. زماني كه كودك در مدرسه ياد بگيرد كه انضباط چيست و آن را رعايت كند بدون ترديد در جامعه از نظر رعايت نظم و قانون مشكلي نخواهد داشت.
    انضباط از كلمه ضبط گرفته شده و به معني خويشتن داري و پيروي از قواعد است و از آنجا كه آموزش و پرورش براي رسيدن به اهداف خود ضرورتاً نيازمند يادگيري از سوي دانش آموزان است و همه يادگيري ها نيز مستلزم پيروي از قواعد، يعني متضمن يك يا چند معناي انضباط مي باشد، در نتيجه آموزش و پرورش ضرورتاً مستلزم انضباط نيز مي باشد.
    متخصصان تعليم و تربيت در تحقيقات متعدد خويش اين اصل را دريافته اند كه براي دروني شدن ارزش ها از جمله انضباط، استفاده از روش هاي غيرمستقيم، كه مشاركتي و غيردستوري است، مفيدتر از روش هاي اجباري است. چنان كه امام صادق(ع) مي فرمايند: «كونوا دعاه الناس باعمالكم و لاتكونوا دعاه بالسنتكم». مردم را با رفتار خود رهبري كنيد نه با زبان خويش.
    انسان به عنوان يك موجود اجتماعي براي زندگي و ارتباط با ديگران ناچار است هنجارهاي اجتماعي را رعايت كند. به عبارت ديگر رفتارش بايد مورد قبول اجتماع باشد. يكي از راه هاي اجتماعي شدن و مورد قبول واقع شدن، رعايت نظم و مقرراتي است كه در اجتماع حكم فرماست. آموزش و پرورش و مدارس به عنوان يك سيستم اجتماعي و متشكل از افراد انساني به منظور نيل به اين هدف بايد فعاليت هايي را پيش بيني كند كه اين مهارت اجتماعي را در دانش آموزان تقويت كرده و دروني سازد. انضباط و آموزش آن به دانش آموزان، به طوري كه رعايت آن به صورت عادت درآيد، هميشه در تعليم و تربيت و اداره امور آن مورد توجه بوده است. ولي چگونگي انضباط، عوامل مؤثر در آن، چگونگي آموزش آن و نحوه برخورد با افراد بي انضباط مورد اختلاف بوده است. و علت اين اختلاف تفاوت در فرهنگ ها، شيوه تعليم و تربيت و دانش و تجارب مربيان است. برخورداري از يك نگرش صحيح نسبت به انضباط و عوامل مؤثر در آن براي مجريان انضباط امري ضروري است. براي ايجاد حس همكاري و نظم به شكلي نظام يافته در رفتار دانش آموزان شيوه هاي متعددي وجود دارد كه در شكل رسمي آن ها تفاوت هايي به چشم مي خورد. روش هاي نه چندان رسمي و فشرده نيز براي طرح فعاليت هايي كه در اين زمينه به رشد نظم و حس همكاري كمك مي كند مي تواند مورد استفاده قرار گيرد.
    نمونه اي از اين روش بهره برداري و كاربرد تشكيلات دانش آموزي در زمينه ايجاد نظم و انضباط به وسيله همكاري گروهي است كه با انتخاب اين روش مي توان فعاليت هاي سازمان يافته اي را براي پرورش و تقويت حس نظم و انضباط در برنامه ريزي روزانه گنجاند. امتياز اين گونه تشكيلات آموزش غيركلامي و تهيه برنامه و ايجاد مقدمات آموزش بدون توجه به ساختار كلاس است. براساس دست يافته هاي متخصصين تعليم و تربيت، انضباط از موارد اكتسابي است و نقش محيط و چگونگي آن در تاثيرپذيري افراد در امر انضباط در سنين مختلف غيرقابل انكار است. بنابراين ضرورت آموزش نظم به كودكان در سنين مختلف از همينجا دريافت مي شود. اما اين كه چه نوع آموزشي، با چه سبكي، توسط چه كسي، براي چه كسي و در چه نوع محيطي آموزش داده شود، مواردي اند كه قبل از هر گونه اقدامي لازم است مورد توجه قرار گيرند.
    اصول انضباط به گفته وبستر (Webster) «استدلال»، «احترام» و «ارتباط» است. (كه در انگليسي به 3R معروفند Reason respect relevance) بدين معني كه انضباط بايد منطقي (قابل استدلال) باشد و دانش آموزان نيز همين تعبير و تفسير را از آن داشته باشند. اين انضباط مي بايد يكي از مهم ترين ارزش هاي اجتماعي يعني احترام به افراد را منعكس نمايد و اقدامات انضباطي كه معلمان خواهان آن هستند بايد به اعمالي كه منجر به رفتارهاي انضباطي مي شود ارتباط داشته باشد. مجريان امر آموزش در اجراي اين اصول بايد به اين نكات توجه داشته باشند:
    1- مطمئن شوند كه همه دانش آموزان قواعد و استانداردها و دلايل وجودي آن را مي شناسند.
    2- نقض قاعده از سوي دانش آموزان براي اولين بار بايستي به دادن اخطار، بحث درباره راه هاي ديگر رفتار كردن و روشن كردن پيامدهاي نقص مكرر قواعد منجر شود.
    3- بايد سعي شود علل زيربنايي بي انضباطي و يا بدرفتاري را كشف كنند. (در اين مورد در ادامه بيشتر سخن خواهيم گفت.)
    4- هر وقت ميسر شد، راجع به بد رفتاري و بي انضباطي دانش آموزان بطور خصوصي با آنان صحبت كنند.
    5- از تحقير و تمسخر كه به تحقير در انظار عمومي منجر مي شود اجتناب شود.
    6- وقتي هريك از مجريان اشتباهي را مرتكب مي شوند بايد عذرخواهي كنند.
    7-تنبيه بايد متناسب با جرم باشد. براي تخلف هاي جزيي نبايد تنبيه هاي سخت بكار گرفته شود.
    8- كار كلاسي و تكاليف اضافي، آزمون هاي تحصيلي و فعاليتهاي ديگر مربوط به مدرسه را هرگز به عنوان تنبيه بكار نبريد.
    چنان كه در بالاگفته شد، مجريان براي آموزش نظم بايد با توجه به علل زيربنايي و بي انضباطي و بدرفتاري عمل كنند علل عمده بي انضباطي را مي توان به سه دسته تقسيم كرد:
    الف- علل رواني: ميل به آزادي، ميل به بازي و حركت، ميل به خودنمايي و اظهار وجود، نفهميدن يا زود فهميدن مطالب درسي، وجود اختلاف رفتاري در دانش آموزان، عدم علاقه و انگيزه، خستگي، بي محبتي و عدم توجه، سرخوردگي، مقررات بي جا و نامناسب، عدم ثبات در مقررات، عدم هماهنگي بين مقررات، مشخص نبودن انتظارات مدرسه از دانش آموزان و از اين قبيل.
    ب- علل جسماني: ضعف يا نقص جسمي دانش آموز مي تواند باعث بي انضباطي شود. بنابراين در نظر گرفتن وضعيت جسماني دانش آموزان در طرح آموزش نظم، ما را به انعطاف پذيري در تهيه برنامه آموزشي مربوطه ملزم مي كند.
    پ- علل اجتماعي: مي توان اين دسته از عوامل را به سه بخش زير تقسيم كرد:
    ¤ خانواده: دانش آموزان از ابتدا راه و رسم زندگي و رفتارهاي مطلوب و نامطلوب را با تقليد از والدين خود فرا مي گيرند و آنچه را در خانواده ياد مي گيرند در مدرسه بروز مي دهند.
    ¤ مدرسه: عوامل مربوط به فضاي فيزيكي مدرسه، كلاس درس، كاركنان ستادي به ويژه معلمان مي تواند نقش عمده اي در بي نظمي يا برقراري نظم و انضباط داشته باشد. تا جايي كه اگر دانش آموزان به معلم خود علاقه نداشته باشند، انضباط وجود نخواهد داشت.
    ¤ جامعه: عواملي چون ناهنجاري ها، رفتارهاي منفي افراد، بيكاري تحصيلكرده ها و نگرش منفي مردم به تحصيل موجب ياس و نااميدي دانش آموزان مي شود و زمينه را براي بروز رفتارهاي نامناسب آنان فراهم مي كند.
    توجه به اين عوامل و درنظرگرفتن آن درتهيه برنامه هاي آموزشي بسيار حائز اهميت است. همچنين ترتيب دادن برنامه هاي خاص براي خانواده ها مي تواند ضريب موفقيت آموزش نظم را بالاببرد.
    اما آنچه جان كلام را به مجريان ادا مي كند، وصيت امام علي(عليه السلام) و تاكيد و سفارش به تقوا قبل از بيان نظم در امور است. تا تقواي الهي نباشد نظم امر صورت نمي گيرد. اين كه حضور خداوند چقدر در زندگي مان احساس مي شود قبل از هرچيز بايد توسط خود مربي مورد توجه و بررسي قرارگيرد. نكته مهم ديگر در «نظم امركم» استفاده از ضمير «كم» است. يعني نظم امرتان نه نظم امر ديگران. يعني هركس پس از رسيدن به مرحله تقواي الهي وصيت شده به امر خودش رسيدگي كند و آن را نظم ببخشد. و اين مرحله دوم خودسازي مربي است و درهمين حين است كه او كار آموزش نظم را به اجرا درآورده. بله او مدتهاست كه در حين بررسي ضمير خود و در راه رسيدن به تقواي الهي، به طور ناخودآگاه يا آگاهانه كار آموزش را شروع كرده است.
    
□

 روزنامه كيهان، شماره 19075 به تاريخ 14/2/87، صفحه 7 (اجتماعي)