تحلیل فعالیت‌های فرهنگی پس از انقلاب

آموزشهای فرهنگی و هنری كشور در سالهای پس از انقلاب و بخصوص در سالهای 1372 – 1362 سیر صعودی داشته و فراوانی آموزشهای هنری، مذهبی، ورزشی در سالهای 1372 – 1368 نسبت به سالهای قبل به ترتیب 3 تا 15 برابر بوده است. 
 

دكترعلی منتظری

دوره های پژوهش بعد از انقلاب
از آنجا كه نگارش نهایی این طرح هنوز به پایان نرسیده، لذا در این مقاله به یافته‌های پژوهش در چهاربخش به شرح زیر اكتفا می شود. در بررسی حاضر فقط به پژوهش های فرهنگی ـ اجتماعی توجه شده است و به سایر انواع پژوهش های علمی نپرداخته ایم . در نتیجه روند تغییرات وتأثیر تحولات فرهنگی را فقط در رابطه با پژوهش های فوق مورد تحلیل قرار داده ایم . به منظور انجام یك بررسی كلی دوره 18 ساله پس از انقلاب اسلامی را به چهار دوره الف ـ دوره اول ( 62-58) ب ـ دوره دوم( 67-63) ج ـ دوره سوم ( 71-68) و د ـ دوره چهارم (75- 72) تقسیم نموده ایم . همچنین مجموعه چهل و شش سازمان بزرگ و كوچك كه در طی 18 سال فعالیتهای تحقیقاتی داشته اند با توجه به حجم تحقیقات به شش گروه اصلی تقسیم شده اند. بیشترین میزان تحقیقات فرهنگی اجتماعی انجام شده توسط وزارت علوم تحقیقات و فن‌آوری صورت گرفته است و بیشترین میزان تحقیقات این وزارتخانه در دوره های دوم و سوم انجام گرفته است . از میان واحدهای اصلی علوم تحقیقات و فناوری بیشترین میزان تحقیقات به دانشگاه تهران مربوط می شود . دانشگاه تهران در تمامی دوره های تحقیقاتی فوق فعال بوده است و بیشترین تحقیقات آن در دوره سوم و كمترین میزان تحقیقات این دانشگاه مربوط به دورة اول است. در وزارت آموزش و پرورش اكثر تحقیقات از نوع فرهنگی و اجتماعی بوده و تحقیقات فرهنگی دینی در جایگاه بعدی قرار گرفته اند . كمترین سهم تحقیقات در این وزارتخانه مربوطه به تحقیقات فرهنگی هنری است . بیشترین میزان تحقیقات وزارت آموزش و پرورش در دوره چهارم به انجام رسیده است . از میان واحدهای اصلی تحقیقاتی وزارت آموزش و پرورش بیشترین میزان تحقیقات مربوط به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی است؛ اما در دوره چهارم انجمن اولیاء و مربیان در رأس سازمانهای پژوهشی وزارت آموزش و پرورش قرار می گیرد. در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیشترین سهم تحقیقات به پژوهشهای فرهنگ مردم اختصاص یافته است . این وزارتخانه اكثریت تحقیقات خود را در دوره چهارم انجام داده و در سایر دوره ها فعالیت كمتری داشته است . از میان 18 واحد اصلی تحقیقاتی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان میراث فرهنگی از همه فعالتر بوده است كه بیش از نیمی از تحقیقات این وزارتخانه را انجام داده است . صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بیشترین سهم تحقیقات خود را به تحقیقات مربوط به رسانه ها اختصاص داده است و تحقیقات فرهنگی و اجتماعی در رتبه دوم قرار داشته اند . فعالیت صدا و سیما در دوره دوم قابل توجه تر از سایر دوره هاست . جهاد دانشگاهی بیشترین میزان تحقیقات خود را به سمت موضوعات فرهنگی و هنری سوق داده است . جهاد دانشگاهی در دوره اول ودوم فعال تر بوده است .
سازمان برنامه و بودجه در موضوعات فرهنگی و اجتماعی بیشترین تحقیقات خود را ارائه نموده است و دوره فعال بودن آن دوره دوم است . بطور كلی با مقایسه تحقیقات شش سازمان فوق كه اصلی ترین سازمانهای پژوهشی كشور بوده اند . به ترتیب وزارت فرهنگ و آموزش عالی،‌ آموزش و پرورش ، جهاد دانشگاهی ، سازمان برنامه و بودجه متولیان تحقیقات فرهنگی اجتماعی بوده اند . در حالی كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی پژوهش در فرهنگ مردم و صدا و سیما متولی پژوهشهای رسانه ها بوده اند . سایر سازمان های پژوهشی كه متشكل از 40 سازمان تحقیقاتی دیگر است بر روی هم 6/13% كل تحقیقات كشور را انجام داده‌ اند‌. بطور كلی نتایج این تحقیق نشان می دهد كه از میان 3616 تحقیقی كه آمار آن در گزارشهای سالانه موجود است تنها 32% آنها منتشر شده اند و بقیه تحقیقات یا منتشر شده ( 28 درصد ) و یا اصلاً به اتمام نرسیده اند (5/34 درصد).بنابراین لازم است در آینده تلاش شود تحقیقات با نظارت كامل اولاً به اتمام برسند ثانیاً منتشر شده و در دسترس دست اندركاران امور پژوهش قرار گیرند.

نگاهی به وضعیت مطبوعات و نشریات در سالهای پس از انقلاب اسلامی
پیروزی انقلاب اسلامی فصلی تازه را در حیات 150 سالة مطبوعات كشور ما گشود و مطبوعات را به لحاظ كمی و كیفی دچار تغییراتی مهم نمود.بررسی های بعمل آمده نشان می دهد كه تعداد نشریات در سالهای پس از انقلاب نسبت به پیش از انقلاب افرایشی چشمگیری داشته است  كافی است نگاهی گذرا به رقم نشریات نوپا در سال 58 و 5 سال قبل و بعد از آن داشته باشیم.سال 58 كه اولین سال پیروزی انقلاب اسلامی است، در مطبوعات كشور سالی استثنایی محسوب می شود . چرا كه در این سال هم شماری بالا از نشریات تعطیل شده در سالهای پیش از انقلاب ، انتشار مجدد خود را آغاز كردند و هم تعداد قابل توجهی از گروههای سیاسی در فضای انقلاب پدید آمدند و یا اگر از قبل حیات مخفی داشتند، حیات علنی یافتند. غالب این گروهها دارای نشریه ای خاص بودند. بسیاری از این نشریات در قالب دقیق مطبوعات واقع نمی شوند. اما به هر حال در شمار نشریات آن سال بحساب آمده اند. طبعاً بسیاری از این نشریات كه مجوز قانونی انتشار نداشتند و بعضاً وابستگی های آشكار به رژیم پهلوی داشتند . در سال 59 تعطیل شدند . با آغاز جنگ این روند تا حدودی تشدید شد به نحوی كه در سال 60 نشریات نوپا به 98 و در سال 61 به 93 و در سال 62 به تعداد 56 نشریه كاهش یافته است . اما از سال 63 به بعد شاهد رشد مجدد رقم نشریات نوپا در كشور هستیم به نحوی كه در سال 1373 رقم نشریات در كشور به 769 می رسد. وضعیت مطبوعات را در دوران انقلاب اسلامی در ظرف زمانی دیگری هم مقایسه كرده ایم . مقایسه وضع مطبوعات در دوران انقلاب با دو دوره زمانی حاكمیت استبدادی پهلوی نتایج جالب توجهی بدست می دهد.رقم نشریات نوپا ( منظور نشریاتی است كه امتیاز نشر گرفته اند ) در دوره اول یعنی 1340-1298 كه متجاوز از چهل سال را شامل می شود 172 نشریه بوده یعنی بطور متوسط هر سال 4 نشریه در دوره دوم حاكمیت پهلوی (1357- 1340) 220 نشریه تازه در كشور منتشر شده كه بطور متوسط حدود 14 نشریه در سال برآورد می شود، اما در دوران سوم كه دوران انقلاب اسلامی است و در بررسی ما شامل سالهای 1358 تا 1373 می شود، 1861 نشریه تازه قدم به عرصه مطبوعات گذاشته اند كه بطور متوسط شامل 143 نشریه در سال می شود كه رقمی معادل 10 برابر نشریات نوپای دوره دوم و 35 برابر دوره اول را نشان می دهد. به لحاظ محل انتشار نشریات باید گفت كه در دوره اول حاكمیت رژیم منحوس پهلوی 51 درصد نشریات در تهران و 49 درصد در شهرستانها منتشر می شده است . در دوره دوم فاصله تهران و شهرستانها بسیار زیادتر شده و این رقم به 82 درصد در تهران و 18 درصد در شهرستانها رسیده است  در دوران انقلاب اسلامی تفاوت میان تهران و شهرستانها كاهش یافته و نشریات نوپای تهرانی 74 درصد و نشریات شهرستانی 26 درصد نشریات را تشكیل می دهند و این نشان دهنده سمت گیری انقلاب اسلامی در جهت كم كردن فاصله مركز و سایر شهرهای كشور است . اگرچه هنوز این فاصله به حد قابل قبول كاهش نیافته است.در دوره اول حاكمیت رژیم كودتا (1340- 1298) نشریات نوپای روزانه 11 درصد كل نشریات را تشكیل می دادند كه این نسبت در دوره دوم به 1/2 درصد و در دوره سوم یعنی در دوران انقلاب اسلامی به 3 درصد می رسد . لازم به ذكر است كه كم بودن تعداد كل نشریات نوپا و بالا بودن نسبت نشریات روزانه موجب درصد زیاد مزبور برای دوره اول شده است و گرنه تعداد نشریات در دوره اول 13، در دوره دوم 5 و در دوران انقلاب اسلامی 58 نشریه است . درصد نشریات هفتگی نوپا در دوره اول 1/27 درصد، در دوره دوم 7/24 درصد و در دوره سوم 5/17 درصد است  لازم به ذكر است كه نوعاً نشریات هفتگی مخصوصاً در نظام فرهنگی رژیم پهلوی نشریاتی صرفاً تفننی، سرگرم كننده و به لحاظ محتوا سبك و بلكه مبتذل بوده اند . بیشترین رشد در میان نشریات نوپا در دوران انقلاب اسلامی در نشریات ماهانه (‌4/40) درصد مشاهده می شود . در دوره دوم این درصد 9/20 و در دوره اول 9/22 درصد بوده است . قابل ذكر است كه نشریات ماهانه نوعاً نشریاتی وزین تر، تخصصی تر و غنی تر از مجلات هفتگی هستند . به لحاظ زبان انتشار نشریات نوپا در دوره اول پهلوی 95 درصد نشریات فارسی و 5 درصد بقیه غیرفارسی بوده است . در دوره دوم 82 درصد از نشریات مجوز نشر فارسی و 18 درصد مجوز نشر غیرفارسی گرفته اند . در دوران اسلامی 5/92 درصد از نشریات نوپا فارسی زبان و 5/7 درصد غیرفارسی هستند . نشریات غیرفارسی در دوره اول تعداد 20 نشریه، در دوره دوم 40 نشریه و در دوره سوم 140 نشریه را در بر می گیرد . در یك نگاه كلی به وضعیت مطبوعات در دوران انقلاب اسلامی باید گفت كه نشریات و مطبوعات در این دوران رشد كمی قابل توجه داشته اند كه چنین رشد كمی قطعاً بر كیفیت و سطح حرفه ای كار هم تأثیر مثبت می نهد، بی اینكه بتوان ادعا كرد كه این ارتقاء در یك اندازه صورت پذیرفته است . بنظر می رسد ارتقاء كیفی و حرفه ای مطبوعات در گرو عواملی دیگر چون ارتقای سطح تحصیلات تا حد عالی برای روزنامه نگاران، بهبود محتوای آموزشی دوره های عالی مزبور، روشن شدن جایگاه قانونی و حرفه ای روزنامه نگاری در كشور، بالا رفتن تضمینهای حقوقی، شغلی، مالی و رفاهی روزنامه نگاران باشد. در رشد مطبوعات اهمیت افزایش نرخ باسوادی در كشور را نمی توان نادیده گرفت . اما واقعیت آن است كه باسوادی شرط لازم برای روزنامه خوانی است و نه شرط كافی . باید عادت به مطالعه در میان مردم پدید آید و قوت گیرد، وگرنه علیرغم رشد نسبی قابل توجه تعداد مطبوعات در سالهای پس از انقلاب، مقایسه ارقام مربوط به مطبوعات در سالنامه آماری سازمان ملل نشان می دهد كه كشور ما نه تنها نسبت به كشورهای پیشرفته بلكه در مقایسه با بعضی كشورهای جهان سوم هم هنوز سطح شمارگان و تعداد مطبوعات قابل قبولی ندارد . سوای چند كشور چون افغانستان ، عراق و اتیوپی ، ایران در سال 1373 با 29 نشریه روزانه نسبت به كره جنوبی با 63 نشریه روزانه، ژاپن با 121 نشریه روزانه و پاكستان با 273 نشریه روزانه در سطح بسیار پایینی قرار دارد. از میان برداشتن چنین فاصله بزرگی نیازمند گردآمدن همتهای ارباب جراید، مسؤولان امور فرهنگی و مطبوعاتی و همه مردم اندیشمند و فرهیخته كشور است.

نگاهی به وضعیت‌آموزشهای فرهنگی و هنری كشور در سالهای پس از انقلاب اسلامی
147 نوع آموزش فرهنگی و هنری كشور در چهار دسته كلی ( آموزش هنری، مذهبی‌، ورزشی و عمومی ) در سالهای پس از انقلاب ( 1373 – 1358) در استانهای مختلف كشور و در مراكز‌آموزشی مختلف مورد بررسی قرار گرفته است . به طور كلی در سال 1372 – 1358 در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری در كشور تعداد 3889816 نفر آموزش دیده اند .بررسی های كلی نشان می دهند كه آموزش های هنری با 73 درصد بالاترین فراوانی آموزشهای فرهنگی و هنری را دارا بوده و در رشته های هنری هم آموزش صنایع دستی با 2/54 درصد بالاترین فراوانی آموزشهای هنری را داراست.

وضعیت آموزشهای فرهنگی و هنری كشور را در مجموع می توان به سه دوره زمانی تقسیم نمود:
1-دوره ركود 1363 – 1358 ( سالهای ابتدایی جنگ) كه 3/1 درصد از كل آموزشها در این سالها انجام شده است.
2-دوره نوسان 1367- 1364 ( سالهای انتهای جنگ) كه 3/24 درصد ازكل آموزشها در این سالها انجام شده است.
3-دوره پیشرفت 1372 – 1368 ( سالهای بعد از جنگ) كه 3/74 درصد از كل آموزشها در این سالها انجام شده است.

نتیجه كلی این است كه آموزشهای فرهنگی و هنری كشور در سالهای پس از انقلاب و بخصوص در سالهای 1372 – 1362 سیر صعودی داشته است به گونه‌ای كه فراوانی آموزشهای هنری، مذهبی، ورزشی در سالهای 1372 – 1368 نسبت به سالهای قبل به ترتیب 3 برابر، 15 برابر و 3 برابر بوده است و تنها فراوانی آموزشهای عمومی در سالهای 1372 – 1368 3/1 سالهای قبل بوده است . همچنین در زیر گروه آموزشهای هنری در سال های 1372- 1368 نسبت به سال‌های قبل فراوانی آموزش هایی مانند موسیقی و خوشنویسی 15 برابر ، صنایع دستی 3 برابر ، موسیقی 2 برابر و فیلم و نمایش 12 برابر بوده است. در همین دوره فراوانی آموزش های دست دوزی، 24/1 ادبیات و شعر 4/1 و آموزش نظری هنر 12/1 بوده است. نتیجه اینكه در سالهای پس از انقلاب فراوانی برخی از آموزشهای فرهنگی وهنری مانند آموزش های هنری، مذهبی، ورزشی، نقاشی و خوشنویسی ، صنایع دستی ، موسیقی و فیلم و نمایش سیر صعودی داشته و فراوانی آموزشهایی مانند آموزش عمومی، دست دوزی، ادبیات و شعر و آموزش نظری هنر سیر نزولی داشته است. عوامل احتمالی مربوط به ركود و نوسان آموزشهای فرهنگی و هنری در سالهای 67-58 عواملی مانند تعطیلی دانشگاه، مشكلات مربوط به برنامه ریزی امور فرهنگی، وجود دیدگاه مذهبی خاص نسبت به برخی رشته های هنری، ناهنجاری فرهنگی و رشد بی رویه جمعیت، تأثیر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جنگ و عدم فعالیت برخی از مراكز آموزشی بوده است . همچنین در تحلیل و تفسیر عوامل احتمالی مربوط به افزایش فراوانی آموزشهای فرهنگی و هنری كشور در سالهای 1372-1368 می توان از عواملی مانند پایان یافتن جنگ ، بالا رفتن توان اقتصادی، تحولات فرهنگی و برنامه توسعه اول فرهنگی كشور را نام برد.استانهای كشور از نظر آموزشهای فرهنگی و هنری بر اساس 2 معیار ( فراوانی خام و فراوانی نسبی، تعداد جمعیت استان/ تعداد آموزش دیدگان ) رتبه بندی شده‌اند. بطور كلی بر اساس فراوانی خام استان تهران در آموزشهای فرهنگی و هنری رتبه اول اما بر اساس فراوانی نسبی استان كرمانشاه رتبه اول را كسب نموده است. در آموزشهای مذهبی بر اساس فراوانی خام و فراوانی نسبی استان آذربایجان غربی رتبه اول را كسب نموده است . در آموزشهای ورزشی بر اساس فراوانی خام استان تهران و بر اساس فراوانی نسبی استان سمنان رتبه اول را كسب نموده است . در آموزشهای عمومی بر اساس فراوانی خام و نسبی استان فارس رتبه اول را كسب نموده است . بطور كلی در كشور از نظر فراوانی خام آموزشهای فرهنگی و هنری استانهای تهران، اصفهان ، فارس و خراسان و مازندران و كرمانشاه به ترتیب 6 استان برتر كشور می باشند . اما براساس فراوانی نسبی استان های كرمانشاه ،‌ اصفهان ، فارس ، آذربایجان غربی ، سمنان ، سیستان و بلوچستان به ترتیب 6 استان برتر كشور می باشند. استانهای ایلام، كهگیلویه و بویراحمد ، بوشهر، كردستان، هرمزگان، استانهایی هستند كه كمترین فراوانی آموزشهای فرهنگی و هنری و جغرافیایی را می‌توان به عنوان عوامل مرتبط با كاهش و افزایش فراوانی ها مورد توجه قرار داد. مراكز آموزشی كشور در سه دسته كلی ( مراكز آموزش دولتی رسمی، دولتی غیررسمی و آزاد) مورد بررسی قرار گرفته و نتایج زیر بدست آمده است: مراكز دولتی غیررسمی با 3141706 نفر ( 8/80 درصد ) بیشترین تعداد آموزش ها را بخود اختصاص داده اند . مراكز دولتی رسمی با 721086 نفر ( 5/18 درصد) در رتبه بعدی و مراكز آموزش آزاد با 27026 نفر (7/0 درصد) كمترین فراوانی را به خود اختصاص داده اند . مراكز آموزش دولتی غیررسمی، شامل كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان، مراكز فرهنگی شهرداری تهران، هلال احمر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری ، صدا و سیما و سازمانهای مختلف بوده است. كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان 73 درصد آموزشها را بخود اختصاص داده است . بهترین فعالیتهای این كانون در زمینه آموزشهای هنری و مذهبی و نقاشی و خوشنویسی، صنایع دستی و فیلم و نمایش بوده است . هلال احمر در آموزش ورزشی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آموزش موسیقی فعالیت بیشتری داشته‌اند . مراكز آموزشی آزاد بیشتر در زمینه های هنری بخصوص طراحی، نقاشی ، خوشنویسی و موسیقی و هنرهای تجسمی فعالیت داشته اند . نكته بسیار مهمی كه در زمینه مراكز آموزش كشور وجود دارد فعالیت كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان است كه به تنهایی 4/54 درصد از آموزشهای فرهنگی و هنری كل كشور بخصوص آموزشهای هنری و مذهبی را بخود اختصاص داده است و این میزان آموزش را تنها در سالهای 1372 – 1368 یعنی سالهای بعد از جنگ انجام داده است . بطور كلی رتبه بندی مراكز آموزش غیررسمی از نظر فراوانی آموزشهای انجام شده به ترتیب عبارت است از: كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان 73 درصد، هلال احمر 9/12 درصد، سازمانهای مختلف 1/6 درصد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 7/5 درصد، مراكز فرهنگی شهرداری تهران 12/1 درصد، صدا و سیما 2/0 درصد، وزارت علوم تحقیقات و فناوری 6/0 درصد.

نگاهی به وضعیت جشنواره ها و مسابقات فرهنگی
فعالیتهایی كه در این قسمت مورد بررسی قرار گرفته است عبارتند از : جشنواره ها ، مسابقات ، سخنرانیها، سیمنارها، شب شعرها و مراسم مذهبی كه بر اساس آمار و اطلاعات مندرج در گزارش فرهنگی كشور به ترتیب 4/83، 6/9، 5/1، 7/1، 5/3، 3 درصد از حجم فعالیت ها را بخود اختصاص داده اند. در موضوع جشنواره ها بیشترین حجم فعالیت مربوط به جشنواره فیلم با 3/90 درصد است . در بخش مسابقات فرهنگی بیشترین سهم مسابقات مربوط به مسابقاتی در زمینه احكام و موضوعات دینی و پس از آن شعر و ادبیات و هنر بوده است.در موضوع سمینارها اطلاعات موجود را باید با احتیاط بررسی كرد زیرا 65 درصد از سمینارهای فرهنگی و هنری از نظر موضوع نامشخص اعلام شده است. با وجود این، در موضوعات مشخص شده 24% این سمینارها به مناسبت ها اختصاص داشته است.
تعداد شب شعرهای برگزار شده بر اساس آمار موجود 283 مورد بوده است كه در آن 6337 نفر شركت داشته اند.
در موضوع مراسم مذهبی آنچه در كتاب گزارش فرهنگی آمده، مراسمی است كه سازمانها و نهادها و مؤسسه های دولتی یا نیمه دولتی به نحوی در برگزاری آن دخالت داشته اند . این مراسم مذهبی چندگونه بوده اند:
1-مراسم مربوط به قرآن ( حفط، قرائت .....) 2- امام خمینی (ره) 3- شبیه خوانی 4-نامشخص كه به ترتیب 8/33، 5/1، 2/3 ، 7/88 درصد را بخود اختصاص داده‌اند.با توجه به تغییرات هر یك از موضوعات فوق در سالهای مختلف پس از انقلاب و همچنین چگونگی توزیع استانی آنها یافته های قابل توجهی بدست آمده است . كه ذكر نتایج و تفسیر یافته های آن در این مختصر نمی گنجد. اما به لحاظ توزیع سازمانی فعالیتهای فوق، می توان گفت كه: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (5/39 درصد) آموزش و پرورش (8/6 درصد) از جشنواره ها و مسابقات را بخود اختصاص داده اند . وضعیت فعالیت های هر یك از سازمانها بر حسب سالهای مختلف در هر یك از موضوعات به تفكیك در گزارش تفصیلی این پژوهش قابل دسترسی است . پژوهش حاضر یك پژوهش توصیفی است كه به سفارش معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به انجام رسیده است. این پژوهش محصول تلاش پژوهشگران جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران است و یافته های این پژوهش در چهاربخش در قالب سخنرانی در سمینار راهبردها و رویكردهای ساماندهی فرهنگی ارائه شده است.

سخن پایانی
اگرچه ارائه یك گزارش جامع از فعالیتهای فرهنگی كشور در دوران پس از انقلاب شكوهمند اسلامی فرصتی فراخ می طلبد. اما همین نگاه مختصر كه بخشی از آنها به زبان اعداد و ارقام ارائه شد گویای بسیاری از ناگفته ها است . اجازه می خواهم با كلامی از معمار فقید انقلاب حضرت امام خمینی (ره) سخنان خود را خاتمه بخشم. با این امید كه نتایج تفضیلی این پژوهش بزودی در اختیار همگان قرار گیرد. فرهنگ مبداء همه خوشبختیها و بدبختیهای یك ملت است. خروج از فرهنگ بدآموز غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ آموزنده اسلامی ، ملی و انقلاب فرهنگی در تمام زمینه ها در سطح كشور آنچنان محتاج تلاش و كوشش است كه برای تحقق‌ آن سالیان دراز باید زحمت‌كشید.

منبع: فصلنامه پژوهش و سنجش، نسخه شماره 22